Kunst verliest haar unieke aura als ze reproduceerbaar wordt, stelde Walter Benjamin. Maar wat gebeurt er als digitale kunst een eigenaar krijgt?
Door Bas
Belleman op 24 augustus 2022
Je kunt op het internet mooie plaatjes, grappige filmpjes of unieke tweets
kopen waar iets wonderlijks mee is: als je ze eenmaal bezit, is de wereld
eigenlijk niet veranderd. Iedereen kan nog steeds dat plaatje downloaden, dat
filmpje bekijken of die tweet lezen. Het enige wat je koopt, is de status dat
je de eigenaar bent.
Je krijgt een digitaal certificaat, een zogeheten non-fungible token. Een NFT. Er is een levendige handel in NFT’s en op veilingen kunnen ze miljoenen opbrengen. Een beroemd voorbeeld is de allereerste tweet van Twitteroprichter Jack Dorsey. Die tweet werd geveild voor bijna drie miljoen dollar, terwijl je hem nog steeds kan lezen en retweeten. Er is niets gebeurd, behalve dit: iemand anders dan Dorsey is nu de trotse eigenaar.
Een NFT kan gekoppeld zijn aan alles wat je in een digitaal museum zou
zetten: internetkunst, oude plaatjes, nieuwe creaties – alles. Je kunt alleen
geen toegang heffen voor het museum en je kunt er ook niets stelen. Iedereen
kan er in principe bij.
Het enige wat je koopt met een NFT, is de status dat jij de eigenaar bent
In beschouwingen over NFT’s zijn er grofweg twee stromingen. De ene spreekt
van krankzinnige windhandel en wentelt zich in leedvermaak zodra beroemde NFT’s
hun waarde verliezen. Die allereerste tweet? Toen de eigenaar hem wilde
doorverkopen, kwam het hoogste bod niet boven de vijftienduizend dollar uit. De
miljoenen waren verdampt.
De andere stroming ziet NFT’s als serieuze investeringen in digitaal
erfgoed. Ze kunnen op termijn meer waard worden, is de bewering. Je loopt wel
een risico, maar dat is in de gewone kunst- en antiekhandel niet anders.
Het zijn in wezen morele beschouwingen. De moralisten zeggen dat je niet
mee moet doen of ze zeggen juist dat je nú moet instappen. Maar je kunt de
moraal ook tussen haakjes zetten en vragen wat een NFT nu eigenlijk verandert.
Wat gebeurt er als digitale kunst een eigenaar krijgt? Dat is de blik van de
esthetica.
Unieke aura
Laten we, om die vraag te beantwoorden, teruggaan naar gewone,
niet-digitale kunst. Die kun je niet zomaar vermenigvuldigen of doorsturen. Je
kunt misschien een poster van de Mona Lisa ophangen in een lijstje van de Hema,
maar dan heb je toch iets anders dan het originele schilderij dat in het Louvre
hangt. Ook als je het laat naschilderen en een mooiere lijst koopt, blijft er
iets ontbreken. De reproductie mist een zekere uitstraling. Je voelt dat Leonardo
da Vinci het niet zelf heeft gemaakt.
Zelfs een perfecte vervalsing zou, eenmaal ontmaskerd, weinig meer waard
zijn. Er is niets aan veranderd, en toch is het werk opeens zijn je-ne-sais-quoi
kwijt. Leonardo da Vinci heeft het niet geschilderd.
Reproduceerbare kunst tast het ‘hier en nu’ van het kunstwerk aan, schreef
de Duitse filosoof Walter
Benjamin in zijn essay Het kunstwerk in het tijdperk van zijn technische
reproduceerbaarheid (1936). In het tijdperk van film, fotografie en
massamedia verdwijnt volgens hem de ‘aura’ van het kunstwerk. Het bijzondere.
Het unieke.
In zekere zin kon je kunst altijd al reproduceren. Je kon een tekening
overtrekken, afgietsels van beeldhouwwerken maken of een houtsnede gebruiken,
om van de boekdrukkunst maar te zwijgen. Maar Benjamin begreep dat fotografie
en film een nieuw tijdperk inluidden.
Zelfs de komst van het internet voorspelde hij, via een citaat van de dichter
Paul Valérie. Zoals water, gas en elektriciteit zomaar onze woningen
binnenkomen, ‘zo zullen wij worden voorzien van beelden of opeenvolgende
geluiden, die na een lichte aanraking – haast een teken – verschijnen en ons
weer verlaten.’ Klikken en swipen zijn inderdaad lichte aanrakingen. Benjamins
voorspelling is uitgekomen.
Van Gogh had ook tegenover dit doek gestaan, maar dan met penseel in de
hand
Maar heeft hij gelijk dat kunst daardoor haar aura verliest? Sommige kunst
misschien wel. Niemand zal de wereld overreizen om ergens in een museum zijn
favoriete filmpje te bekijken dat je overal ter wereld op YouTube kunt zien.
Maar toeristen komen nog altijd met drommen naar het Rijksmuseum voor De
Nachtwacht van Rembrandt van Rijn.
Ik ben er ook gevoelig voor. Ik stond dit voorjaar in het Kröller-Müller
Museum tegenover een schilderij van cipressen dat Vincent van Gogh had
geschilderd en opeens drong het tot me door dat hijzelf ook tegenover dat doek
heeft gestaan, ongeveer op dezelfde afstand als ik, maar dan met een penseel in
zijn handen. Zonder hem zou het er nooit geweest zijn; wat een geluk dat hij
gewoon maar bleef schilderen.
Mensen hebben kennelijk behoefte aan de aura van de kunst en dat is in de
virtuele wereld niet anders, ook al kunnen ze daar vrijelijk alle mogelijke
kunst met elkaar delen. De gedachte achter NFT’s lijkt te zijn: als je geen
aura hebt, dan moet je maar een aura maken. Digitale kunst is niet ‘uniek’,
want je kunt er eindeloos kopieën van maken. Maar de NFT die erbij hoort is wél
uniek.
Dat zag Benjamin niet aankomen. Misschien had hij iets anders aan zijn
hoofd. Hij had vooral oog voor de strijd tussen communisme en fascisme, waarin
film, fotografie en massamedia een rol zouden spelen. Het fascisme zou de
politiek esthetiseren, wat bijvoorbeeld zou uitmonden in de verheerlijking van
oorlog. Het communisme zou dezelfde media gebruiken voor de politisering
van de kunst, om de toeschouwers klaar te maken voor de revolutie. Over het
kapitalisme sprak Benjamin slechts zijdelings, maar dat is het politieke
systeem waarin NFT’s floreren. En ook het systeem waarin kunstenaars hun werk
maken.
Opgeslokt door het
kapitalisme
Ooit leefde de hoop dat het internet allerlei idealen zou verwezenlijken.
Kennis en nieuws voor iedereen. Kunst voor iedereen. Dat ideaal werd al vrij
snel vervormd tot ‘rijkdom voor iedereen’. Op het internet zou winkelen
goedkoper worden, de consument had meer te kiezen en ondernemers konden
makkelijk een eigen webshop beginnen.
Zo reageert het kapitalisme: het slokt idealen op en verandert die in
versies van zichzelf. Het internet kan ons verbinden, maar sociale media zijn
in handen van grote bedrijven. Het internet kan ons alle informatie van de
wereld bieden, maar staat ook vol reclame, propaganda en porno. Zelfs de revolutie,
waar de communisten zo naar uitkeken, is opgeslokt door het kapitalisme en heet
nu disruptie: Uber gooit de taxiwereld overhoop, Netflix de televisiewereld,
Spotify de muziekwereld, enzovoort.
Op het internet staan mooie, lieve, grappige, schokkende en prachtige
dingen. Plaatjes, memes, kunstwerken. Jouw plaatje is mijn plaatje, als ik het
selecteer en kopieer. De internetpioniers hadden weinig waardering voor
copyright.
Maar het internet is goeddeels veroverd door de kapitalisten. Het enige wat
ze nog niet in bezit hadden, waren de kunstwerkjes zelf, want niemand had die
in eigendom. Hier komen we terug bij de vraag die NFT’s opwerpen: Wat doet het
met zulke kunst als er toch een eigenaar is?
Het kapitalisme slokt idealen op en verandert die in versies van zichzelf
Je kunt NFT’s beschouwen als een zoveelste voorbeeld van het kapitalisme
dat de kunst op de knieën dwingt. Het kapitalisme verspreidt middels NFT’s het
idee van eigenaarschap en rijkdom in een absurde vorm, alsof de rijken zeggen:
zelfs als het gratis is kan ik het nog bezitten.
Maar je zou de verkoop van NFT’s ook kunnen zien als onderdeel van de
kunst. De tekenaar die zichzelf Beeple noemt, heeft een NFT van zijn virtuele
werk verkocht voor 69 miljoen dollar. Dat is een financiële performance. Je
kunt het zien als kapitalisme, maar ook als kritiek op het kapitalisme.
Kunst stelt vragen waarvoor het uur nog niet is aangebroken dat je ze kunt
beantwoorden, schreef Benjamin.
De verkoop van NFT’s roept ook vragen op over ‘gewone’ kunst. Hoe tastbaar
is die kunst in het museum eigenlijk? We zien een duur schilderij, maar wat
maakt het kunst? Wat geeft het een aura? We kunnen het doek, de verf en de
lijst verhandelen, maar kunst is meer dan de materiaalkosten en het uurloon.
Ooit hebben ze een stuk van De Nachtwacht afgezaagd omdat het anders niet goed
in de kamer paste. Toen had het schilderij nog niet dezelfde aura als nu.
Wat kunst tot kunst maakt, ligt niet in de materiële wereld en het is dus
niet vreemd dat virtuele kunst dit op de spits drijft middels die vreemde
handel in eigendomscertificaten. NFT’s zijn een vorm van financiële performance
art, met hun succes als het verbluffende kenmerk dat er zowel kunst als handel
van maakt.
Bas Belleman